Budowa książki wydaje się prosta – okładka, może obwoluta, blok kartek w środku i tyle. W praktyce jednak tych części składowych, czasem detali, jest więcej i każda ma jakąś rolę do odegrania. Do tego dochodzi fachowa terminologia i… okazuje się, że okładka i składka lub wklejka i wyklejka to dwie zupełnie różne rzeczy. Dla czytelników może nie ma to większego znaczenia, lecz dla wydawcy książki poznanie tematu to podstawa we współpracy z drukarnią i introligatornią w celu przygotowania projektu książki, jak i późniejszej jej produkcji.
Jak wygląda budowa książki?
Wyróżniamy trzy główne części książki: to oprawa, blok i grzbiet, który je łączy. Jeśli mamy „ekonomiczną” książkę: w oprawie zeszytowej lub klejoną i w miękkiej okładce, to faktycznie temat nie jest skomplikowany. Natomiast w przypadku nieco bardziej złożonych publikacji w twardej i szytej oprawie, tych elementów książki pojawia się znacznie więcej. To np. wyklejka, scyzura, kapitałka, okładzinówka, obwoluta. Wszystkie te części są przedmiotem prac drukarzy i introligatorów, którzy zwykle zadają wydawcom na ich temat sporo pytań. Użycie różnego typu tych elementów albo w odmienny sposób przekłada się na różne efekty wizualne i praktyczne, a te wpływają na odbiór publikacji. Warto także poznać samą strukturę książki w obrębie jej bloku, aby prawidłowo i zgodnie ze standardami ją zaprojektować.
Oczywiście – w dobrej drukarni można liczyć na wyrozumiałość i pomoc. Drukarz czy introligator przełoży specjalistyczną terminologię na „ludzki” język oraz objaśni wiele kwestii na przykładach i pokaże próbki. Jednak gdy obie strony mają jasność, o czym rozmawiają, szybciej są w stanie ustalić szczegóły publikacji i ta współpraca jest również bezpieczniejsza. Obie strony mają świadomość, jak będzie wyglądał efekt końcowy publikacji na podstawie samej specyfikacji technicznej.
Wkład – blok książki, czyli karty tytułowe, strony treści książki i materiały dodatkowe
Wszystko to, co poza okładką (oprawą) stanowi publikację, to blok książki, często nazywany też wkładem. Składają się na niego wszystkie zespolone kartki. Zwykle tworzą go składki, zadrukowane arkusze papieru, jedno- lub wielokrotnie złożone (złamane), a fachowo – „sfalcowane”. To na nich zapisana jest treść książki. Składki z reguły sklejamy lub zszywamy. Natomiast poza treścią właściwą, w ramach całej publikacji wydawcy projektują jeszcze materiały wprowadzające lub dodatkowe. Należą do nich m.in.:
- Strona przedtytułowa – przedstawia tytuł książki, ewentualnie też nazwiska autora/autorów i tłumaczy.
- Strona kontrtytułowa, nazywana frontyspisem – dziś zwykle pozostaje pusta lub zawiera dedykację bądź krótkie wprowadzenie. Dawniej prezentowano na niej portret artysty czy spis innych jego dzieł.
- Strona tytułowa – zawiera pełny tytuł, nazwiska autora/autorów i tłumaczy, rok, miejsce i numer wydania oraz nazwę i logo (sygnet) wydawnictwa, a zwykle też nazwiska głównych współwydawców książki np. redaktora prowadzącego. Gdy publikacja obejmuje tomy, oznacza się tu także numer tomu i jego tytuł.
- Strona redakcyjna – prezentuje najważniejsze informacje o wydaniu książki. To m.in. nazwiska współautorów, tłumaczy, redaktorów, korektorów i osób odpowiedzialnych za skład publikacji. Zawiera także numer ISBN książki, dane kontaktowe do wydawnictwa i informację o zastrzeżeniu praw autorskich.
- Spis treści – wraz z numerami stron (na początku lub na końcu publikacji).
- Przypisy/bibliografia. Przypisy mogą pojawiać się na końcu książki, ale także w dolnej części stron lub na końcach poszczególnych rozdziałów. Bibliografia przeważnie wieńczy dzieło.
- Wklejka do książki i materiały dodatkowe. Wklejki to oddzielne, pojedyncze (czasem złożone) kartki wklejone w grzbiet książki – umieszczamy na nich np. mapy, ilustracje i pozostałe potrzebne materiały. Drukujemy je na innym, zwykle grubszym lub wyższej jakości papierze. Nierzadko poddajemy je też laminowaniu czy lakierowaniu (zabezpieczamy i zdobimy).
Oprawa i okładka, czyli strategiczne części w budowie książki
Druk książek kończy się nadaniem każdemu egzemplarzowi oprawy. „Oprawa” ma szersze znaczenie niż „okładka” i odnosi się do metody połączenia stron książki. W teorii nazywamy nią okładkę z wkładem, przy czym okładka zostaje stworzona w oddzielnym procesie. W praktyce tych terminów używa się zamiennie i nie stanowi to większego problemu, bo obie strony na 99% mówią o tym samym. Niektóre wydruki mają natomiast okładkę tzw. umowną, którą drukujemy razem z wkładem, np. gazety, katalogi reklamowe itd.
Oprawy dzielimy na rodzaje pod kilkoma względami. Pod kątem sposobu połączenia wkładu z okładką są to:
- Oprawy proste – grzbiet wkładu i część grzbietową okładki łączymy bezpośrednio za pomocą kleju, nici, zszywek lub drutu. Oprawy tego typu mają zawsze wyłącznie jeden grzbiet. A bodaj najczęstszą ich postacią jest oprawa miękka klejona lub szyta (albo szyto-klejona: przeważnie w przypadku grubszych publikacji). Oprawy proste miękkie mogą mieć skrzydełka: to idealne miejsce np. na życiorys autora, opinię krytyka lub fragment treści.
- Oprawy złożone – wkład i okładkę łączymy za pomocą wyklejki, zwykle też ją wzmacniamy poprzez zwijki lub skrzydełka paska grzbietowego. Są to oprawy dwugrzbietowe. Wyklejką książki nazywamy podwójny arkusz papieru o wyższej gramaturze niż wkład, który łączy okładkę z blokiem. Może odgrywać rolę dekoracyjną i często to robi: wystarczy użyć kolorowego, ozdobnego papieru np. pergaminu lub nanieść na nią ilustrację, motyw. Jednak jej głównym zadaniem jest spojenie okładki i wkładu oraz jego ochrona. W ten sposób z reguły powstają wszystkie okładki twarde.
- Oprawy specjalne – okładka i wkład są połączone w inny sposób niż powyższe, np. poprzez spiralę, listwy, grzebienie, śruby itd. Zwykle takie oprawy mają książki specjalne dla najmłodszych, które muszą być atrakcyjne wizualnie, i zawierają grube karty czy inne elementy, które trudno połączyć w tradycyjny sposób.
Oprawy książek powstają także z różnych materiałów. Miękkie zazwyczaj z grubszego papieru czy kartonu, zadrukowanego i zalaminowanego lub polakierowanego. Z kolei oprawy twarde mają budowę wielowarstwową. Z zewnątrz widzimy zadrukowaną oklejkę. W środku znajdują się części usztywniające – dwie okładzinówki (po jednej na stronę okładki) i grzbietówka. A całość, jak już wiesz, połączona jest z wkładem wyklejką. Gdy rogi okładki wysuwają się poza blok książki, mówimy na nie „kanciki”. W miejscach odginania okładek (twardych i miękkich) przygotowujemy tzw. bigi, czyli linie zgięcia. Twardą oprawę często zabezpiecza jeszcze obwoluta książki.
W książkach ozdobnych lub stylizowanych na stare zwykle stosuje się jeszcze oprawy skórzane lub półskórzane (ewentualnie tkaninowe). Wówczas często mamy w nich też „narożniki”, czyli skórzane, płócienne lub metalowe zabezpieczania rogów okładki.
Okładka jest przedmiotem opracowania graficznego. Na niej znajduje się tytuł książki i nazwisko autora (autorów), a często i krótka recenzja lub inne informacje. Z reguły zawiera też ilustrację, zdjęcie, motyw lub przynajmniej kolorowe elementy np. pasek. Choć, jak brzmi znane wszystkim powiedzenie, nie ocenia się książki po okładce, to w rzeczywistości pełni ona bardzo ważną funkcję: wyróżnia publikację na półce i przyciąga uwagę. A równie ważny, jak przód, jest tył książki. Na czwartej stronie okładki widnieją zwykle informacje istotne dla czytelnika, np. opis, streszczenie lub wprowadzenie do tematyki publikacji, opinie krytyki czy biogram autora.
Grzbiet oprawy książki i grzbiet bloku książkowego
Część oprawy pomiędzy okładkami to jej grzbiet (prosty lub zaokrąglony). Aby się nie niszczył (np. nie pękał, nie odkształcał się), wewnątrz oprawy stosujemy wspomniane już grzbietówki, które oddzielają grzbiet oprawy od grzbietu bloku książkowego. Ten drugi jest miejscem strategicznym, bo łączy składki – odpowiada za trwałość książki. Dlatego na obu końcach grzbietu bloku książkowego umieszczamy kapitałki, rodzaj tasiemek z lamówkami, które wzmacniają oprawę i przy okazji zasłaniają miejsca szycia/klejenia. Trwałość grzbietu książki podnoszą też gaza introligatorska i „woreczki”, czyli rurki z papieru lub bibuły. Z kolei przy łączeniu bloku książkowego z oprawą stosujemy zazwyczaj papierową lub płócienną scyzurę, rodzaj wkładki, którą razem z wyklejką przyklejamy do okładzinówki.
Na grzbiecie oprawy najczęściej drukujemy pełny lub skrócony tytuł dzieła i nazwisko autora, a nierzadko również logo wydawnictwa lub ozdobny motyw.
Ochronne i ozdobne elementy książki, czyli obwoluta
Właściwą oprawę książki czasem przykrywa jeszcze obwoluta. To z reguły papierowa okładka ochronna ze skrzydełkami zachodzącymi do wewnątrz właściwej okładki. Czasem wygląda dokładnie tak samo, a innym razem jej projekt jest prostszy (uwzględnia tylko pierwszą stronę i grzbiet) lub wręcz przeciwnie – bardziej złożony. Obwoluta książki pełni funkcję ochronną (zabezpiecza okładkę przed zabrudzeniem i zarysowaniem) i informacyjno-reklamową. Do jej stworzenia wykorzystujemy papier wysokiej jakości i liczne techniki uszlachetnień. Przykładowo tytuł książki i wybrane detale projektu wytłaczamy oraz pokrywamy folią metaliczną (technika hot-stamping z efektem 3D). W przypadku ilustrowanej okładki świetnie sprawdza się lakierowanie wybiórcze UV, które podkreśla kolory.
Podsumowując – budowa książki wcale nie jest tak prosta, jak to się wydaje na pierwszy rzut oka… Z drugiej strony cały ten temat da się sprawnie opanować w takim stopniu, aby łatwo i skutecznie współpracować z drukarzem czy introligatorem, nie będąc fachowcem. Dlatego - w przypadku średnich i dużych projektów - zapraszamy wydawców i autorów do zlokalizowanej niedaleko Warszawy drukarni wysokich nakładów Elanders – z przyjemnością przeprowadzimy Państwa przez cały proces przygotowania publikacji, dzieląc się wiedzą i doświadczeniem.
FAQ:
1. Z czego składa się konstrukcja książki?
Konstrukcja książki składa się z bloku w postaci składek – sfalcowanych (złożonych), zadrukowanych/zapisanych arkuszy papieru, grzbietu bloku książki (miejsca łączenia składek) i okładki, która również ma swój grzbiet. Oprawę twardą tworzy jeszcze parę elementów, w tym okładzinówki, grzbietówka i oklejka.
2. Jak fachowo nazywa się środek książki?
W terminologii introligatorskiej środek, wkład publikacji nazywamy blokiem książki. Tworzą go trwale połączone ze sobą: zszyte, sklejone składki zadrukowanych arkuszy. Pomiędzy nimi, w grzbiecie, może zostać umieszczona wklejka do książki, np. mapa.
3. Co to są składki?
Składki to jedno- lub wielokrotnie złożone (czyli sfalcowane) arkusze zadrukowanego papieru. Arkusz papieru do druku jest większy niż rozmiar strony publikacji – stąd po zadruku się go składa i obcina spady.